GroenPlus - Ronde tafel Biodiversiteit en landbouw - Vlaams Parlement - 6 maart 2020 In ons verstedelijkt Vlaams gewest wordt de landbouwactiviteit bedreigd bij de toewijzing van de schaarse beschikbare ruimte. Toch blijft die landbouw nog altijd de belangrijkste actor in de open ruimte. Daarmee ligt de sector in belangrijke mate mee aan de basis van de bedreiging van de biodiversiteit, maar tezelfdertijd speelt de landbouwsector een belangrijke rol bij de instandhouding ervan.  Zes experten en Bart Staes die de ronde tafel voorzit, geven ons meer inzicht in de knelpunten, uitdagingen en mogelijke strategieën over het thema “Biodiversiteit en Landbouw”. David Dessers sluit af met een schets van het voedselbeleid in Leuven.   Myriam Dumortier, professor bos- en natuurbeleid aan de UGent, geeft toelichting over de biodiversiteitscrisis en over de gevolgen van het huidig landbouwbeleid op de biodiversiteit. Enkele cijfers tonen aan hoe erg het gesteld is met de biodiversiteit: Wereldwijd dreigen 1 miljoen soorten uit te sterven. (IPBES, 2019) Wereldwijd dreigt 40% van de insectensoorten uit te sterven. (Sanchez-Bayo et al., Biological Conservation, 2019) Specifiek voor de landbouw: in Duitse graslanden daalde het aantal insecten met 78% in 2008-2017. (Seibold et al., Nature, 2019) Europese akkervogelindex: daling met 32% in 1990-2015, (SOER, 2019) zoals de veldleeuwerik en de kievit. Landbouwcrisis: landbouw veranderde grondig na de Tweede Wereldoorlog. Van oorlogsindustrie naar voedselproductie: klinkt mooi: omvorming van tanks naar tractoren, van springstoffen naar meststoffen, van chemische oorlogsvoering naar chemische bestrijding van ziekten… maar in 1962 kregen we een ander signaal hoe de pesticiden één en ander aantasten. Onverzadigbare vraag: Bevolkingstoename verdubbelde in de tweede helft van vorige eeuw. Vleesconsumptie vervijfvoudigde, er was niet genoeg grond om de dieren te voeden en men ging over naar grondloze veehouderij. Er is vijf keer meer energie nodig om vlees te produceren. Belangrijk probleem! Granen werden ook gebruikt als biobrandstoffen. Compleet absurd! Grote voedselverspilling, ook geen respect meer voor voedsel. Boek Full Planet, Empty Plates van Lester R. Brown (2012). Zie ook http://www.earth-policy.org/images/uploads/book_items/FPEP_SlidesEarthPolicyInstitute.pdf Wanneer de limieten voelbaar werden… In 1980 beginnen de limieten voelbaar te worden. De ongelijkheid in de wereld neemt toe. In de landbouw is dat voelbaar door landgrabbing = grond zoeken in andere landen, grond is strategisch. China en andere landen kopen grond elders in de wereld: in Afrika, Azië. Ook bij ons worden er systematisch landbouwgronden opgekocht door vermogende speculanten als strategische gronden. Machtsconcentratie in agro-industrie en voedingsindustrie. Door de overname van Bayer door Monsanto hebben drie bedrijven nu 60% van de wereldproductie van hybride zaden en pesticiden in handen. Vijf bedrijven beheren 70% van het wereldvoedsel, 50 voedselbedrijven verwerken 50% van het wereldvoedsel. In Europa verdelen tien supermarktketens 50% van het voedsel. Machtsconcentratie en sterk lobbywerk. Technologische oplossingen zoals GGO’s passen perfect in dat systeem. Mais, tarwe en rijst vormen meer dan de helft van de voedselproductie. Grote agro-industrie kan niet om met kleinschalige diversiteitslandbouw. Dat is de kern van de zaak. We reageren daar al een tijdje op, maar de biodiversiteit in de landbouw gaat systematisch achteruit. Beleidsrespons Natuurdecreet: beperking vegetatiewijzigingen. Mestbeleid: mestgebruik is slecht: stikstof en fosfor naar grondwater, emissies in de lucht. Jaren 2000: Europese beheerovereenkomsten, landbouwsteun mits randvoorwaarden en vergroening, om verlies van biodiversiteit tegen te gaan. Maar het is onvoldoende , we slagen er niet in om naar de kern van de zaak te gaan. 2020: European Green Deal gaat meer naar de kern van de zaak: daling pesticiden, kunstmest en antibiotica, uitbreiding biolandbouw, vermijden van voedselverspilling. Kritiek op de Green Deal: de productie zal dalen, meer import, meer biodiversiteitsverlies, honger in de wereld, biolandbouw is niet milieuvriendelijk… Die verhalen worden ruim verspreid maar dit is onzin. Wat moet het dan wel zijn: een uitweg Agro-ecologische landbouw: Snel uitfaseren van fossiele brandstoffen, zware machines, GGO’s, pesticiden, kunstmest, antibiotica… Vervangen door minder en hernieuwbare energie, lichte machines, meer volk op het veld, veredeling door boeren, genetische diversiteit, biodiversiteit, vee in verhouding tot land, ecologisch inzicht. Duurzaam voedselsysteem: kan door korte keten, geen biobrandstoffen produceren op basis van graan, geen voedselverspilling, minder dierlijke eiwitten. Genoeg voedsel, betere gezondheid en een hoger inkomen voor de boer Drie rapporten geven een beter inzicht: IDDRI (2018): geen pesticiden, kunstmest of veevoederimport: daling van de productie met 35%, daling van de broeikasgasemissie met 40%. Daarmee beschikt Europa ook in 2050 over genoeg voedsel (en ruimte voor export). EAT-Lancet Commissie (2019): verdubbeling van gezond voedsel, halvering ongezond voedsel, geen graanvee. Van der Ploeg et al. (2019): genoeg voedsel voor 10 miljard mensen in 2050, duurzame ontwikkelingsdoelen, klimaatdoelen, 20% minder vroegtijdige sterfgevallen, beter inkomen voor de boer. Transitie financieren met progressieve koolstof- en ecosysteemtax Agro-ecologische landbouw en natuurbeheer versterken elkaar Heel gunstig voor natuur en natuurgebieden en vice versa: vogels en insecten houden elkaar in evenwicht. In voorbereiding: “Het Ecologisch Kompas” (verschijnt bij Oikos) met o.a. een hoofdstuk over landbouw en biodiversiteit.     Marjolein Visser is professor agro-ecologie aan de ULB, over het (landbouw)landschap en de toekomst van een integrale landschapsbenadering. Zij bouwt verder op het verhaal van Myriam Dumortier. Twee aspecten: wat moet er psychologisch veranderen? Welke mentaliteitsverandering hebben we nodig? Marjolein toont een autovoorruit met ingeslagen insecten uit 1980, een beeld dat de jongere generatie niet meer kent. Het toont aan dat er nu veel minder insecten zijn dan 30 jaar geleden. De baseline van de jongeren van nu is: geen insecten op de voorruit! Shifting baseline syndrome. In ecologisch opzicht is het verschuivend baseline-syndroom het voorkomen van niet-representatieve historische gegevens die worden gebruikt voor vergelijking met huidige cijfers, waarbij lange termijn populatieveranderingen in een ecosysteem niet worden weergegeven. We schuiven steeds meer op naar normen die niets meer te maken hebben met een eeuw geleden. De referentiepunten schuiven op naar steeds lagere waarden. The nature of farming: landbouw en biodiversiteit zouden moeten terug hand in hand gaan. En wat is landbouw? Dit wordt toegelicht aan de hand van een energetisch verhaal Waar zijn de energiebronnen voor voedselproductie?   Deze energiebronnen zijn de basis van het verdere verhaal: Habitatverlies: drijvende kracht achter het verlies van biodiversiteit.Foto’s van nevelstad Vlaanderen dat steeds meer dichtslibt, schaal van de velden neemt steeds toe, hagen en veldboorden zijn verdwenen.Luchtfoto van vlak voor de Tweede Wereldoorlog: vele hagen en heggen, hoe het ooit geweest is. Vervuiling van de overblijvende habitat: we weten maar een fractie van wat er aan de hand is met de pesticiden ondanks de vele boeken hierover:2008 van toxicoloog Henk Tennekes: the systemic insecticides: a disaster in the making: zijn boek gaat over de gigantische achteruitgang van de Wild live in het Nederlandse landschap.1980: Francis Chaboussou:  les plant malades des pesticides.2020: Stephane Foucart. et le monde devint silencieux: hoe de agrochemie de insecten heeft vernietigd.Fabrice Nicolino: le crime est presque parfait. Frankrijk. Geeft een overzicht van de fungiciden waarvan het actieve bestanddeel de ademhaling in de cellen blokkeert. Tast niet alleen de schimmel aan maar ook andere levensvormen. Wordt aangeklaagd door een grote groep wetenschappers maar worden het zwijgen opgelegd, buiten spel gezet.We zijn de ecologische energie aan het kapotmaken door de pesticiden.Ook de Habitats die we proberen te beschermen zoals de insecten en de broedvogels ontsnappen hier niet aan. Vervuiling van onszelfBoek Our stolen future: Theo Colborn (1996). Vanaf de jaren 1950 kennen we al het probleem van de hormoonverstoorders. Wij zijn al de tweede of derde generatie die als baby of in de baarmoeder blootgesteld werd aan hormonenverstoorders. Er is een link tussen pesticidenblootstelling en Parkinson, autisme, alzheimer, ALS, ADHD, kanker. Ziekten die steeds meer toenemen maar die ook de biodiversiteit treffen. Uitholling van ecosystemen ook landbouwsystemen.We willen niet luisteren naar ongemakkelijke waarheden maar luisteren wel naar leugens die ons geruststellen. Pure psychologie. Het tij keren? Wat zit er achter al die dingen die fout lopen?We passen nog steeds het oude landbouwmodel toe. Maar toen was er meer biodiversiteit en de wereldbevolking bestond maar uit 1 miljard mensen. Niemand dacht aan vervuiling.Wat hebben we van energie in het bedrijf, biodiversiteit en akkers zodat die vanzelf kan functioneren?Klimaatcrisis toont aan dat we af moeten van de fossiele brandstoffen. Conclusie: Biodiversiteit en landbouw zijn ziek in hetzelfde bed. We moeten af van de pesticiden en het oude model van landbouwbeleid en economische modellen. Er is nood aan een nieuw beleid dat snel en radicaal breekt met het oude. Beleidsmakers missen vaak de nodige “funds” om die “flow shift” waar te maken.   Luc Vankrunkelsven, stichter en medewerker van Wervel vzw, vertelt over het thema Noord-Zuid en hoe de goedkope (veevoeder)grondstoffen vandaag de exportmissie in het landbouwbeleid stimuleert. Welke effecten heeft de productie van veevoeder in Latijns-Amerika en specifiek in de Cerrado. Landschapspijn over de toekomst van het platteland: https://www.mo.be/wereldblog/landschapspijn Landschapspijn in Brazilië: waarom wordt er over Amazone en niet over Cerrado geschreven? Amazone is na de IJstijd ontstaan, een 10.000 jaar geleden. De Cerrado is meer dan 45 miljoen jaar oud. Cerrado wordt platgelegd door ontginning voor sojateelt. De Cerrado, in het westen van Brazilië 2 miljoen m² groot. In 1974 is daar de Braziliaanse ILVO opgericht met de vraag: hoe gaan we de Cerrado vol zetten met soja. Er zijn nog meer bosbranden in de Cerrado dan in de Amazone; vroeger ook afbranden maar gecontroleerd nu criminele afbranding. In de Cerrado zit 2/3 van de biomassa onder de grond. Grote ondergrondse zee waar de meeste belangrijke Braziliaanse rivieren uit ontstaan. Belangrijk voor het hydrologisch systeem. Het is de meest soortrijke savanne van de wereld. Er is een enorm grote diversiteit aan vruchten in de Cerrado, maar de meeste jongeren kennen deze vruchten niet meer, maar ze eten wel appels uit Argentinië. Door het kappen en afbranden van de bomen zijn deze vruchten ook verdwenen. Voorbeeld is een friscofabriek die 20% per jaar groeit, en frisco’s van fruit produceert. Maar het bedrijf kan niet meer groeien omdat er geen bomen meer zijn. Ze zouden een perfecte economie kunnen opbouwen met de diversiteit aan vruchten, maar ze voeren alleen maar soja en mais uit. Meer dan 50% van de Cerrado is ingenomen door sojateelt. Nog vermelden dat er in het zuidoosten van Brazilië een wateroorlog woedt tussen Rio de Janeiro en San Paulo ten gevolge van de ontbossing van de Amazone en Cerrado. Er is een beetje hoop: er is een samenwerking om de ecosystemen van de Cerrado te redden. Greenpeace Brasil en andere natuurorganisaties zijn nu toch gestart met acties. De pensioenfondsen van Nederland, Duitsland, Zweden kopen vele illegale gronden op in Brazilië.     Anna Verhoeve, onderzoekster aan het ILVO, het Instituut van de Vlaamse overheid voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek. Zij werkt er op de dienst landbouw en ruimtelijke ordening. Zij onderzoekt het grondgebruik in Vlaanderen en het (oneigenlijk) landgebruik in gebieden die bestemd zijn voor landbouw.  De zaak van de landbouwgrond is de grond van de landbouw – biodiversiteitszaak. Ons platteland blijft niet overeind als de grond verdwijnt: Sonja de Backer. Beschikbaarheid van ruimte: Fysieke ruimte: dichtslibbing van Vlaanderen. Voor de aankondiging van de “betonstop” nam de verharding toe met 6 ha per dag. Sinds de aankondiging is dat 7,3 ha per dag. Versnippering van open ruimte: “slechts” 14% van de openbare ruimte is verhard maar dan wel zeer versnipperd. Dat veroorzaakt landschapspijn. Functionele ruimte: biodiversiteitsgraad stijgt niet. Zie de verpaarding en de vertuining. Optelling van tuinen, verpaarden, weilanden… leiden tot virtueel landbouwland. Die gronden worden niet meer gebruikt voor de professionele landbouw. De landbouwruimte verkleint dagelijks met 3 ha door inname van tuinen en weilanden voor hobbydieren. Dit zijn de nieuwe plattelandsactoren, naast landbouwers en natuur- en bosverenigingen, ook naast de grote landbouw-industriëlen. Meer dan de helft van de open ruimte is niet meer beschikbaar voor de professionele landbouw. In 2015 was dit 15%. Juridische ruimte: op vandaag kan je juridisch landbouwgrond omzetten naar tuin of weiland. Er zijn bufferzones (VLAREM II) opgelegd voor grootschalige veebedrijven. De helft van open ruimte valt al buiten de zones voor intensieve grote landbouwbedrijven. Financiële ruimte: De landbouwgrondprijzen zijn enorm gestegen en verschillen van streek tot streek. Er zijn al wel organisaties die bezig zijn met de transitie: Grondbanken… Mentale ruimte: De zaak van de landbouwgrond is de grond van de voedselzaak, klimaatzaak, landschapszaak….   Kurt Sannen, boerende bio-boer, medewerker van het Platform Voedsel Anders en voorzitter van Bioforum vzw (tot eind maart 2020). De toekomst van landbouw en haar omgeving Er is heel wat gebeurd op 100 jaar tijd. Honderd jaar geleden was 70% van de actieve bevolking actief in de landbouw, nu is dat nog 2%. De grote oorzaken zijn: Wetenschap en technologie, digitalisering. Doorgedreven markteconomie: sinds de jaren 1980 leven in een neoliberale maatschappij. De energie (fossiele brandstoffen) is goedkoop en de arbeid is duur, dus wordt arbeid vervangen door energie. Geen oorlog = 75 jaar vrede = stabiliteit = middenklasse is gegroeid = geen honger. Maar we hebben wel de grenzen van de draagkracht van de aarde overschreden. Klimaatverandering Stikstofcyclus is verstoord (belangrijk!). Verlies van de biodiversiteit: zesde maal dat het leven op aarde uitsterft. Trends? Ongelijkheid blijft toenemen en is een drama: Intern: gilets jaunes. Extern: vluchtelingen. Technologische ontwikkeling en ontwrichting nemen toe Psychosociale draagkracht mens staat onder druk: depressie, burn out … Gevolgen klimaatverandering, verlies aan ecosysteemdiensten, milieuvervuiling… worden concreter (water, beteelbare oppervlakte, extreme weersituaties…). Maar de effecten zijn ongelijk gespreid. Boeren voelen dat nu al. Beslissingsmacht van democratisch verkozen regeringen naar bovennationale bedrijven is beperkt. De Bill Gates, de Marc Coeckes beslissen wat er gebeurt. Globalisering vs. protectionisme. Positieve trends Meer en meer bewustzijn, lokale economie Consumenten, bedrijven, bovennationale overheden Meer wetgeving ter bescherming natuur, milieu, klimaat, Voedselmarkt vervreemding van mens tov natuurlijke processen Dieren hebben dierenrechten nodig, geen mensenrechten. Vraagtekens bij neoliberale vrije markt. In het politiek debat komt dit alles niet aan bod. Ideologie? Vooruitgangsgeloof: geloof in de vrije markt en de vrijhandel krijgt eindelijk een knauw. Economische groei kan niet eeuwig blijven doorgaan en toch is alle economisch beleid daarop gestoeid. Geloof in wetenschap, maar over de natuur kunnen we niet heersen. We kunnen een economie uitvinden die rekening houdt met de sociale draagkracht van de mens en de ecologische draagkracht van onze planeet cf. de donuteconomie. Kansen voor landbouw: opslag van koolstofopslag, klimaatadaptatie, sluiten van de kringlopen, ecosysteembeheer, gezond lokaal voedsel is elke dag nodig, contact met natuur, waardegedreven economie i.p.v. louter winstgedreven. Conclusie: agro-ecologisch landbouwsysteem = antwoord op voedselcrisis Principes van de agro-ecologie Agro-ecologie geeft de richting aan voor de ontwikkeling van de biolandbouw. Ideeën en principes biolandbouw reeds 100 jaar oud. De Engelse term voor biologisch “organic” verwijst naar concept om voedselproductie als een organisme te zien = holistische aanpak. Biolandbouw legt klemtoon op zelfregulerende processen en wil zo laag mogelijke externe inputs. Wetenschap speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van biologische landbouw. Principes biolandbouw Gezondheid: bodem, plant, dier, mens en aarde. Ecologie: gebaseerd op levende ecosystemen, kringlopen, samenwerken met ecosystemen. Fairness: eerlijke handel, sociale dimensie. Zorg: zorg dragen voor huidige en toekomstige generaties en onze omgeving. Welke toekomst kiezen we? Biolandbouw zit in de lift, meer in Wallonië dan in Vlaanderen. In Wallonië werd op 15 jaar tijd 1 op de 7 boeren bio-boer. Oproep aan Groen en de groene beweging: breng een positief verhaal over de boeren, zorg dat er minder regeltjes zijn, zorg dat er een goed inkomen is, zorg dat onze kinderen nog verder willen boeren!! Dat kan door het agro-ecologisch verhaal te brengen! Tijs Boelens, boerende bio-boer en woordvoerder van Boerenforum. Er moet veel meer informatie overgedragen worden van de oudere generatie naar de jongeren. De harde grens tussen natuur en landbouw moeten we overschrijden. Er is een toekomst voor de landbouw! Jan Douwe Vanderploeg: verschillende landbouwmodellen: kapitalistische – ondernemende- en boerenlandbouw. Boerenlandbouw nieuwe stijl: samenwerking tussen veeteler en groenteteler om kringlopen te sluiten. Er wordt geen energie of stoffen verspild. De boerenlandbouw is vernietigd door subsidies en is vervangen door ondernemerslandbouw. Vroeger werkte 30% van de actieve bevolking in de landbouw. Dat was een enorme buffer in tijden van crisis. Intussen is in Europa 25% weggesaneerd. Vele boeren worden weggeveegd door de marktvoorwaarden. 60% van de varkensboeren zijn in handen van de veevoederbedrijven. Hier gaan we terug naar kapitalistische landbouwbedrijven. Positief verhaal: Van ondernemerslandbouw terug naar boerenlandbouw is mogelijk via: Zelfverwerking binnen eigen bedrijfsmuren. gesloten energie- en productiekringen. Gebruik maken van mais en geen soja. Eiwitrijke gewassen zelf produceren. Korte keten aankoop van collega-boeren. Uitwisseling van gronden met collega-boeren. Kracht van lokale economie niet onderschatten, hier op inzetten. Nu zijn er 24 boeren per week minder, dat willen we niet. Beste houding van de boerenorganisaties: Verbinden en luisteren naar de samenleving. Boerenbedrijven versterken. In Franstalig België gebeurt dat door Fugea. Primaire sector afstemmen = lokale economie. Samenleving afstemmen op realiteit = communicatie. Neoliberalisme en globalisering aanvechten: 30% van de boeren gaan failliet, 30% draaien break-even en 30% groeit. Fugea: Waalse boerenorganisatie: willen boeren versterken, zes personeelsleden om de boeren te helpen om financiële kringlopen te sluiten. Dit is de beste houding. Beste houding samenleving en oproep naar de groene beweging: Niet zagen maar doen, niet teveel regeltjes. Andere landbouwpolitiek afdwingen = democratisering = met de correcte prijs = voedselstrategie terug bij de mensen. Het kan anders: cf. rapport IAASTD: agro-ecologie kan de wereld voeden, ook morgen. Steun voor andere boerenstem vanuit sociaal middenveld. Economische initiatieven voor lokale productie. Andere consumptiepatronen niet voldoende = beperkt tot happy few, we moeten gaan naar een ander model. De overheid heeft hier een belangrijke rol.   David Dessers, schepen van Groen in Leuven, bevoegd voor o.m. consumptie, landbouw, klimaat en duurzaamheid. Uitwerken van voedselstrategie in Leuven Landbouwbeleid is toegevoegd aan klimaat en duurzaamheid en dat is een bewuste keuze. Ook landbouw en voeding zijn samengebracht. Gaat ook over dialoog tot stand brengen tussen producenten en consumenten. Leuven 2030: klimaatneutraliteit is misschien niet haalbaar, maar Leuven doet wel veel inspanningen. Belangrijk dat steden in heel Europa de handschoen opnemen om mee te werken aan de klimaatneutraliteit. Bart Somers verwacht veel van de steden zonder dat er budget tegenover staat. Scoop 1: directe immissies op het eigen grondgebied. Scoop 2: immissies van energieverbruik – productie. Scoop 3: moeilijk te berekenen: immissies van voedselproductie – landbouwluik = vijfde wiel aan de wagen. Uitdaging om dat te corrigeren. Steden voorbereiden op klimaatadaptatie: Ruimtelijke ordening: terug waterpartijen, ontharding, meer groen, biodiversiteitstoets. Voeding: lokale voedselstrategie op papier: boekje “voedsel verbindt”, wordt nu uitgerold. Roadmap Leuven 2050: hoe moeten we de versnelling van de daling CO2 inzetten op stedelijk niveau? Tweede knelpunt: je kan niet alles oplossen binnen de grenzen van de stad. Plan: een straal van 40 km rond Leuven B2B model: voor boeren uit de regio de korte keten met grote afnemers, horeca, vergemakkelijken… In Leuven maar 30% landbouwgrond, in Bertem 70% landbouwgrond. Derde knelpunt: verduurzaming van de landbouw. Dat is niet mogelijk binnen de stadsmuren: daarvoor is er nood aan een Vlaams en Europees landbouwbeleid. Hoe doen we dat? Voedsel- en landbouwadviesraad: met veel verschillende actoren uit de landbouw om brug te slaan tussen de verschillende soorten landbouw. Niet enkel praten over politiek maar ook over beleid. Gronden: de stad Leuven verkoopt geen OCMW-gronden meer. In de toekomst beschikt de stad over 17 ha pachtvrije landbouwgronden. We moeten ons moeien met hetgeen er met de gronden gebeurt. Duidelijke doelstellingen: 6% biolandbouw = 72 ha naar biolandbouw. Vraag en antwoord Krijgen wij de PFAS producten nog uit ons milieu?Deze zijn vervangen door pesticiden die even slecht zijn en zitten nog altijd in het milieu en worden verrijkt met nieuwe pesticiden die nog erger zijn. Groen en groene beweging zijn verschillende actoren…Boerenbond zet de groene beweging in slecht daglicht.Ga naar de kern van de zaak maar ook economie creëren. Wat zijn de mogelijkheden om de shift in een versnelling hoger te krijgen? Hoe vinden we hefbomen om de agro-ecologie hoger te krijgen.De ijzeren driehoek bestaat uit het beleid, het wetenschappelijk onderzoek en de landbouworganisaties. Het is in Vlaanderen niet los te krijgen.Pleidooi om te zoeken naar coalities met gelijkgezinden.Pachtwet moet herzien worden, met voorwaarden voor het gebruik van de landbouwgrond.Politiek zet de bio-boeren in de tang. Zo wilde Crevits subsidies afnemen omdat bio-boer de distels niet wil maaien in het natuurgebied dat hij beheert. Bezorgd over de gezondheidsaspecten van de megabedrijven en hun grote stallen.Die aspecten horen we amper in de media. Nederland is daar veel consequenter in. Geef de boeren een ander perspectief om die grote stallen niet te bouwen. Een goede voedselstrategie is belangrijk.Onzekerheid en scepsis over de kracht van de lokale verhalen: de groene beweging, linkse beweging is in Vlaanderen kapot. We moeten terug op straat en de beweging opbouwen. We kunnen dat het beste doen met kleine cases om terug geloof te krijgen bij de burgers.Kijken naar Wallonië. Daar zijn veel coöperatieve winkels en die werken ook een voedselstrategie uit.Marjolein werkt aan de ULB aan een studie over de Waalse boeren met contacten met de boeren. Is van buiten het systeem in het systeem geraakt.   Verslag Nora Bertels en Robert Crivit