Hillary Clinton betrokken bij grootschalig kindermisbruik? Chips door Bill Gates ingeplant bij vaccins tegen corona? Obama in Kenia geboren?

Onzin natuurlijk, maar het feit dat zulke complottheorieën ingang vinden is alarmerend. Als een kanarie in de koolmijn. Zo interpreteert de Nederlandse filosoof Cees Zweistra het fenomeen van de hedendaagse complotdenkers in zijn boek ‘Waarheidszoekers’. Hij ziet hen als een signaal van de onrustwekkende toestand van onze wereld. Daarom mogen we hen niet negeren of als onzinkramers afdoen. Hoe moeten we dan wel naar het complotdenken kijken?

Het gaat duidelijk om een groep mensen die zich miskend of bedreigd voelt en naar een complottheorie grijpt om zichzelf te beschermen. 
Als ‘deplorables’, ‘onfatsoenlijken’, ‘losers’ worden ze aan de kant gezet door de ‘winnaars’. Veelal gaat het om mensen die niet geprofiteerd hebben van globalisatie, technologische vooruitgang en hogere opleidingen; kortom van de hogere welvaart beloofd door de politieke elites. Ze voelen zich gestigmatiseerd, wat een geest van opstand en verzet doet ontstaan.

De complotdenker creëert een parallel universum naast de samenleving die hem om uiteenlopende redenen heeft buitengesloten. In dat nieuwe universum voelt hij zich thuis. Het is een existentiële reddingsboei die houvast geeft in een onzekere wereld waar hij niet langer thuis is. Hij vindt zijn eigen verhaal en zoekt daarvoor steun bij gelijkgezinden. Complotdenkers hebben niet de bedoeling hun waarheid in te brengen  in een open maatschappelijke discussie.

De moderne technologie speelt hier handig op in. Met ‘bewijzen’ voor hun waarheid, via TikTok- en YouTubekanalen, podcasts, online sociale media allerhande. De werking van algoritmes maakt dat ze de  informatie vinden die past bij wat ze al dachten. Hun nieuwe wereld wordt er een van controle, veiligheid en van onbegrensde mogelijkheden. Een wereld parallel aan de publieke fysieke wereld, waarvan ze zich  steeds meer afkeren.

Wat de complotdenker niet beseft is dat grote technologiebedrijven die sociale platforms ontwerpen om de belangen van hun aandeelhouders te dienen. De technologie die ons belooft te helpen bij het leggen van contacten, via Skype of Zoom…, is drager geworden van een sociale wereld die groepen uiteendrijft, de maatschappij polariseert en ons op onszelf terugwerpt. 

Zweistra stelt dat deze evolutie ons allemaal aangaat. Hij beroept zich op Hannah Arendt om te bepleiten hoe belangrijk het is om fysiek contact te houden met de buitenwereld en te beseffen dat we een  gemeenschappelijke wereld hebben. De ontmoetingsplaatsen die een samenleving bijeenhouden, dreigen jammer genoeg te verdwijnen: winkels, kerken, het verenigingsleven, openbare voorzieningen, waar mensen van verschillende gezindten elkaar tegenkomen en er hun gemeenschapszin ontwikkelen, maken plaats voor een geïdealiseerde wereld van zelfredzaamheid en eigenbelang.

Bij de complotdenker past het online-sociale platform en de online bubble. Hij keert zich van de samenleving af en duikt onder in een parallelle wereld. Op die manier wordt hij thuisloos, in zijn eigen woning,  binnen zijn gezin en in de samenleving. Het is een signaal van een dieper gelegen ontsporing van de samenleving: de gemeenschappelijke en publieke structuren zijn verzwakt of vernietigd, de technologie  verbindt niet, maar werkt de ontsporing en versplintering in de hand. Dit alles vormt een serieuze bedreiging voor de democratie.

Toch is Zweistra ervan overtuigd dat mensen betekenisvol willen zijn in het geheel van de wereld. Een rechtvaardige verdeling van erkenning voor wat ze in de samenleving doen, is dan ook essentieel. Het is (niet 
on)mogelijk om ons te verzetten tegen het techno-commerciële complex waarin we leven en te ijveren voor een technologie die ons helpt om te wonen in de wereld en niet andersom.

Een openbaar debat over de rol van de technologie in onze samenleving is wel dringend aan de orde.

Cees Zweistra; ‘Waarheidszoekers. Wat bezielt complotdenkers?’ -
Uitgeverij KokBoekencentrum

Magda Wouters