Bijlage 5: Ageism: ‘Ouderen zijn slachtoffer van discriminatie, stereotypen en vooroordelen’

Sociaal.net – 25.05.2020 – Veerle Baert, Daan Duppen

Moeten 65-plussers een coronataks betalen? En blijven ze niet beter binnen zodat jonge mensen de economie kunnen doen draaien? In die vragen woedt een ander virus: ageïsm. We kijken op een stereotype en negatieve manier naar ouderen.

Discriminatie, stereotypen en vooroordelen

‘Ageism’ is een sociale constructie die de ouderen systematisch op een stereotype en negatieve manier portretteert. Het werd in 1969 voor het eerst beschreven door Robert Butler. En toch hebben we er in het Nederlands nog steeds geen woord voor. Als een woord niet in een taal voorkomt, bestaat het dan wel?
Vaak verwijst ageism naar leeftijdsdiscriminatie. Maar het gaat ook over het stereotype denken en de vooroordelen over een bepaalde leeftijdsgroep.
Voorbeelden van discrimineren op basis van leeftijd: een oudere sollicitant wordt niet aangeworven wegens een hogere loonkost of een 70-plusser krijgt geen kredietkaart toegewezen. Voorbeelden van stereotypes: ouderen zijn zwak, hebben grijs haar of zijn passief.
Een vooroordeel waar ouderen mee te maken krijgen: ze hebben zeeën van tijd. Daarom zouden ze niet op zaterdag naar de winkel moeten gaan, wanneer de werkende mens zijn boodschappen doet.

Dé oudere bestaat niet.

Ageism zet ouderen neer als groep die aan het beeld van algemene en collectieve aftakeling voldoet. Deze stereotype beeldvorming krijgen we als kind met de paplepel ingegoten.
Vraag aan een willekeurig persoon om een vrouw van 70 te tekenen en de kans is groot dat je een tekening krijgt die een voorovergebogen vrouw voorstelt met grijs haar, een haardot, een wandelstok en een bril.
Dé oudere bestaat echter niet. Doorheen de levensloop doorloopt ieder van ons een eigen parcours dat elk individu uniek maakt.

Oud en wijs

Kracht, schoonheid en jeugdigheid lijken waardevoller dan oud en wijs zijn. “Ik ben jong en ik ben mooi, en ik wil zo blijven. Ik wil begeerlijk blijven tot op de dag dat ik sterf.” Albert Hammond was al in de dertig toen hij optrad met het nummer ‘Air disaster’ waarin hij zingt dat hij niet dood wil gaan.
De dood kon hem maar op twee manieren overkomen: door stilletjes uit te doven of door een vliegtuigramp. Hammond, 75 ondertussen, treedt nog steeds op met dit nummer over de wens van velen om jong en mooi te willen blijven.

Onsterfelijkheid is fictie

Talloze cosmeticabedrijven spelen in op diezelfde wens. Ze boeken jaarlijks miljarden winst door mensen aan te raden om zich vanaf hun twintigste al in te smeren met vitamine-C-crèmes, hyaluronzuur en antioxidanten.
Toch blijft onsterfelijkheid fictie, gaat de celdeling bij elke mens onvermijdelijk door en worden we met zijn allen ouder en ouder. Terwijl de anti-ageing-business steeds meer verdient aan de vergrijzing, proberen overheden de controle te behouden over de stijging van publieke uitgaven voor 60-plussers.

Vergrijzingsgolf

Nee, er heerst geen fraai beeld over ouder worden. Nochtans is de wereldwijde stijging van de levensverwachting een van de grootste verwezenlijkingen van de vorige eeuw. Het beeld over ouder worden is echter niet zo positief.
In de media worden zeldzame feestelijke verjaardagen van honderdjarigen verdrongen door onheilspellende berichten over de vergrijzingsgolf en over woonzorgcentra waar ouderen zich blauw betalen voor slechte verzorging.

Ontwikkelingspsychologisch proces

In de gerontologie, de wetenschap die het ouder worden bestudeert op biologisch, psychologisch en maatschappelijk vlak, proberen wetenschappers ouder worden zo realistisch mogelijk voor te stellen.
In plaats van alles wat met ‘oud’ te maken heeft op één hoop te gooien, verklaren gerontologen ouder worden als deel van een ontwikkelingspsychologisch proces, als een biologisch gegeven (het verouderen), als een fase in de levensloop (het oud zijn) en als het behoren tot een maatschappelijke groep (de ouderen).
Het enige wat ouderen eigenlijk met elkaar gemeen hebben, is dat ze allen boven een bepaalde leeftijd zijn. Er zijn gemeenschappelijke kenmerken, zoals het hebben van veel levenservaring of een hoger risico op chronische aandoeningen, maar toch blijft elke 65-plusser een uniek persoon. Wanneer die interindividuele verschillen genegeerd worden, creëren we een stereotype manier van kijken naar ouderen.

Ageism is een gevaar voor de gezondheid

Deze stereotypering van verouderen gaan we internaliseren. Alle vooroordelen over verouderen nemen we voor waar aan. Daardoor gaan we ons op dezelfde manier gedragen zodra we zelf ouder worden. We gaan met veel tegenzin onze tweede levenshelft tegemoet.
Dat is een gevaar voor de volksgezondheid. Ouderen met een negatieve instelling tegenover verouderen, leven 7,5 jaar minder lang dan hun leeftijdsgenoten die daar wel positief tegenover staan.
Ageism lijkt dikwijls onschuldig en vaak is stereotype gedrag niet kwaad bedoeld. We zijn de vooroordelen, discriminatie en stereotypering zodanig gewoon dat het bijna niet meer opvalt. Tot je erop begint te letten of er zelf mee te maken krijgt.
In sprookjes worden heksen en tovenaars vaak afgebeeld als grijsaards op leeftijd. Bij stemtesten in de verkiezingsperiode worden geen stellingen rond ouderen geformuleerd. Na 65 jaar kan je geen aanspraak maken op een tegemoetkoming via het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap. En ga zo maar door.

Gediscrimineerd worden creëert stress

42 procent van de Europeanen zegt dat in zijn land leeftijdsdiscriminatie gemeengoed is. Ook ander onderzoek toont aan dat ouderen die discriminatie omwille van hun leeftijd ondervinden zich in een slechtere gezondheidstoestand bevinden. Gediscrimineerd worden, creëert een permanente stress. En die stress heeft een negatieve impact op je lichaam.
Veronderstellen dat anderen in de fitness op je zullen neerkijken omdat je de 70 bent gepasseerd, zal ertoe leiden dat je de fitness gaat mijden. Je belandt in de zetel. Met andere woorden: ageism leidt tot ongezond gedrag. Terwijl ouderen best werken aan een fit lichaam om zo gezond mogelijk ouder te worden.
65-plussers die discriminatie ervaren, vinden ook van zichzelf dat ze ongezonder zijn. Ze lopen een hoger risico op hart- en vaatziekten, chronische longaandoeningen, artritis, en depressie. Ageism ondermijnt de optimale werking van het geheugen, de autonomie en het zelfbeeld.

Coronacrisis toont dat ageism bestaat

De mondiale coronacrisis toont in de praktijk aan dat ageism wel degelijk bestaat en niet langer onopgemerkt kan blijven. Het virus treft ouderen, 80-plussers in het bijzonder, extra hard. Wereldwijd waarschuwen zowel autoriteiten in de gezondheidszorg als overheden dat ouderen een hoger risico hebben op fatale afloop van een COVID-19-besmetting.
Italië kreeg in maart als eerste Europees land te maken met het onvoorspelbare virus. Hun hele gezondheidszorg werd ontwricht. Leeftijd was plots een criterium voor triage.
Het virus kwam opeens heel dichtbij. Ouderen in Vlaanderen begonnen zich zorgen te maken dat er over hun hoofd zou beslist worden of ze nog hulp zouden krijgen bij een positieve test. Voor velen werd ageism plots realiteit, want jongere ouderen behoorden eveneens tot de risicogroep.

Opoffering door ouderen

De coronacrisis vraagt nooit geziene inspanningen van iedereen. In het midden van de crisis is het moeilijk na te gaan wie de zwaarste lasten draagt. In de media verschijnen regelmatig stemmen die vragen naar opofferingen door ouderen. “Zonder vaccin moet men de contacten met senioren zoveel mogelijk vermijden, zeker als ze in rusthuizen wonen,” sprak Europees Commissaris Ursula von der Leyen.
Volgens anderen moeten ouderen zich opofferen ten voordele van de economie. Iemand pleitte voor een coronataks voor ouderen. Op sociale media is de toon nog harder. Iemand stelde bijvoorbeeld voor om de emotie uit het debat te halen en de ‘dorre takken’ te snoeien.

Het gevecht tegen ageism

We moeten ons zorgen maken over ageism. We worden allemaal ouder en het zal ons ooit op een of andere manier raken. Ageism bestrijden houdt in dat we onze manier waarop we naar verouderen kijken, veranderen en ons gedrag daar ook op afstemmen. Ervaringen met bestrijden van seksisme en racisme tonen aan dat dat lukt, langzaam maar zeker.
Ouderen verzorgen en ondersteunen is een basisrecht en vereist investeringen. Het is geen kost. Een menswaardige samenleving is het aan de oudere generaties verplicht om goed te zorgen voor de jongere generatie en omgekeerd. Het is een opdracht van jong en oud. Het zal ervoor zorgen dat ouderen het leven kunnen leiden dat ze zelf voor ogen hebben.
Verschillende organisaties strijden vandaag al tegen ageism. De Wereldgezondheidsorganisatie lanceerde een campagne, onder meer om een bewustzijn rond ageism te creëren. De WHO riep dit decennium uit tot het decennium van gezond ouder worden, met als speerpunt de manier waarop we nadenken over ouderen en ouder worden aan te pakken.
Age Platform Europe strijdt onder de hashtag #AgeingEqual. De campagne wordt mee ondersteund door de Vlaamse Ouderenraad. En ook binnen de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties kreeg ageism een plaats onder doelstelling 16.
Maar de manier waarop ouderen in de coronacrisis behandeld worden, toont aan dat bewustzijnscampagnes niet volstaan.

Het ijzer smeden

Toch zijn we positief. Spontane intergenerationele initiatieven tijdens deze crisis tonen dat de solidariteit tussen generaties groot is. Denk maar aan de ‘Vanuit ons kot’ krant om ouderen die geïsoleerd zijn op de hoogte te houden van alle familienieuws. Of aan de scoutsgroepen die stellingen sjorren rondom een woonzorgcentrum. Maar ook de grootouders die via WhatsApp Franse woordjes oefenen met de kleinkinderen.
De woonzorgcentra worden deze tijd extra in de kijker gezet. Er is nog meer aandacht voor kleinere woonvormen. Het ijzer is momenteel heet, dus het is het moment om het te smeden.
Willen we een echte kentering? Dan moeten we de bottom-up-initiatieven extra in de verf zetten. We moeten de verschillende overheden nu vragen om hun verantwoordelijkheid op te nemen. En om te doen wat ze bij het onderschrijven van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen al beloofden: pak ageism aan door ouderen in onze maatschappij zichtbaar te maken op een realistische manier.
Neem niet alleen ouderenzorg op in de verkiezingsprogramma’s maar pak ook leeftijdsdiscriminatie aan. Daarnaast roepen we andere actoren, zoals de media, nogmaals op om ouderen positief en realistisch in beeld te blijven brengen. Ouderen droegen hun leven lang bij aan onze huidige samenleving. Daarvoor verdienen zij meer respect dan ze vandaag krijgen.